- مزاياي تجارت الكترونيك براي مصرف كنندگان سازمانها و جوامع
به طوري كلي مزاياي استفاده از تجارت الكترونيكي را ميتوان به پنج دسته تقسيم كرد كه شامل بر ارتباطي، از بين واسطهها، افزايش قدرت خريداران و پيدايش بازارهاي جديد براي توليد كنندگان، سفارشي كردن محصولات درخواستي و خدمات پشتيباني قوي و پيدايش مؤسسات اقتصادي نوپا و رقابت سراسري.
البته تمامي مزاياي تجارت الكترونيكي به نوعي به هم پيوستهاند و جدا كردن آنها از يكديگر صرفاً براي روشنتر شدن گستردگي اين مزايا مطلوب است.
1-1-افزايش دامنه و گستره باز: تجارت الكترونيكي به كمك ابزار فناوري اطلاعات و ارتباطات و با از ميان بردن محدوديتهاي زماني و مكاني بازارهاي سنتي، امكان گسترده شدن و افزايش تعداد خريداران و فروشندگان را فراهم ميآورد.
1-2-افزايش حجم اطلاعات و كاهش محدوديتهاي دسترسي:
تجارت الكترونيكي به واسطه ايجاد سهولت برقراري ارتباط و ارزان بودن آن ، به شدت قيمت كسب اطلاعات را هم كاهش داده و تمايل افراد و بنگاهها را براي استفاده هرچه بيشتر اطلاعات در دسترس افزايش ميدهد و نهايتاً موجب شفافيت كه يكي از شروط لازم بازار رقابت كامل ميشود.
1-3-كاهش هزينه مبادله: تجارت الكترونيكي عملاً نقش بنگاهها در عرصه اقتصاد كه نقشي واسطهاي محسوب ميشود را هر چه بيشتر كاهش ميدهد.
1-4-افزايش رفاه اجتماعي: تجارت الكترونيكي با توجه به انقلابي كه در شيوههاي كسب و كار بنگاهها بوجود ميآورد، با افزايش شديد مقياس توليد، كاهش هزينههاي مبادله كاهش هزينههاي توزيع ، افزايش رقابت ، كاهش انحصار و ... سبببساز كاهش شديد هزينههاي توليد و بالتبع آن افزايش تقاضا و افزايش ميزان توليد گشته و در نتيجه افزايش مازاد رفاه توليد كننده و مصرف كننده را به همراه دارد. در اين فرايند افزايش رفاه اجتماعي به وقوع پيوسته كه به نوعي مهمترين مزيت تجارت الكترونيكي به شمار ميرود.
1-5-افزايش نوآوري و خلاقيت: اين امر نيز به افزايش هر چه بيشتر رفاه اقتصادي كمك ميكند.
1-6- توزيع محصولات جديد: اين امر با هزينه بسيار پائين و با كيفيت بسيار بيشتر از كيفيت ارائه شده در بازار رقابتي صورت ميگيرد كه يكي از مزاياي بازار رقابتي است كه تجارت الكترونيكي آنرا شدت ميبخشد.
1-7-افزايش رشد اقتصادي و كاهش تورم: اين امر در عرصه كلان اقتصاد صورت ميپذيرد و اين منجر به كاهش تورم در بلند مدت ميگردد.
1-8-تسريع روند جهاني شدن و ادغام اقتصادها در يكديگر . عدهاي اين امر را مهمترين عامل در روند جهاني شدن ميدانند.
1-9-افزايش فروش و درآمد، سرمايهگذاري، فرصتهاي جديد شغلي، ايجاد رقابت در سطح بينالملل، كاهش هزينههاي تبليغات كامل و غيره نيز جزو مزاياي تجارت الكترونيك محسوب ميگردد.
2- از ديدگاه فروشندگان و صاحخبان فروشگاههاي الكترونيكي موارد زير را به عنوان امتيازات تجارت الكترونيك محسوب ميشود.
2-1-هزينه راهاندازي فروشگاه الكترونيك بسيار كمتر از فروشگاه فيزيكي است.
2-2-تبليغ محصولات به راحتي و به ارزاني در سطح جهان ميسر است.
2-3-مشتريان منحصر به يك منطقه يا كشور خاص نبوده و محيط فروشگاه با مرزهاي جغرافيايي محدود نخواهد بود.
2-4-رقابت جهت جذب مشتري، سبب ارتقاء كيفيت محصول ميگردد.
2-5-اضافه كردن سرويسهاي جديد نظير پشتيباني، خدمات، جوابگوي سئوالات مشتريان و غيره ميتواند به سهولت انجام پذيرد.
2-6- تعداد مشتريان و خريداران به سرعت قابل افزايش است.
2-7-نرخ سود در مقابل هزينههاي مصروفي، افزايش خواهد داشت.
2-8-ارتباط با توليد كنندگان كالاها، با حذف واسطهها بهينه خواهد شد.
2-9-ارتباط با توليد كنندگان و مشتريان به سهولت از طريق صفحات وب و ايميل صورت ميپذيرد.
3- مزاياي تجارت الكترونيك براي كسب و كارها
3-1-كاهش قيمت خريد مواد اوليه: شركتهاي بزرگ با استفاده از نيروي كار، هزينههاي چاپ و پست را در مراحل تأمين موارد مورد نياز ، خود كاهش ميداند ليكن با توجه وجود بازار رقابتي گسترده اينترنت پتانسيلهاي بيشتري براي كاهش اين هزينهها دارند.
3-2-كاهش زمان چرخه توليد: چرخه توليد عبارت است از كل زماني كه طول ميكشد تا يك محصول ساخته شود.
3-3-افزايش كاريابي و اثربخشي در خدمتدهي به مشتريان
3-4-كاهش هزينههاي انبارداري
3-5-كاهش هزينههاي بازاريابي
3-6- كاهش هزينههاي فروش
3-7-حذف واسطهگري
3-8-ايجاد كانالهاي جديد فروش محصولات و افزايش تقاضا
4- مزاياي تجارت الكترونيك براي مصرف كنندگان
مؤسسات تجاري به منظور افزايش بهرهوري، كاهش هزينهها و بالابردن كيفيت خدمت مشتريان، بر روي تجارت الكترونيك سرمايهگذاري ميكنند. مشتريان نيز جذب خريد از طريق اينترنت ميشوند چون در مييابند كه قدرت انتخابشان به طور حيرتآوري افزايش پيدا ميكند، اطلاعات بيشتر و بهتري براي خريد بدست ميآورند و خريد راحتتري انجام ميدهند. افراد پرمشغله نيز ميتوانند در وقتشان صرفهجويي كنند. اطلاعات بهتر ، انتخابهاي بيشتر و هزينههاي عملياتي كمتر كسب و كارها و مشتريان را به طور همزمان به سمت تجارت الكترونيك سوق ميدهد. در ادامه به مزاياي استفاده از تجارت الكترونيك براي مصرف كنندگان اشاره شده است.
افزايش امكان انتخاب: تعداد فروشگاههايي كه بر روي اينترنت قابل مشاهده هستند، بسيار بيشتر از مغازههايي است كه حتي در محلههاي بسيار پرجمعيت وجود دارند. همچنين بسيار بيشتر از مغازههايي است كه يك مشتري با حد معقولي از رانندگي يا از طريق ميتواند از مغازهاي در شهر online كاتالوگهايي كه از طريق پست دريافت ميشوند، ميتوانند به آنها دسترسي پيدا كنند. يك مشتري يا كشورهاي ديگر و يا حتي از مغازهاي كه در شكل سنتي وجود ندارد خريد نمايد؛ روزنامهها مثال روشني در اين زمينه هستند. ساكنين شهرهاي بزرگ نسبت به ساير مناطق به تعداد بيشتري از روزنامههاي ملي و محلي دسترسي دارند، در حاليكه بر روي اينترنت يك خواننده ميتواند اخبار هزاران روزنامه در سراسر جهان را مطالعه كند.
سفارشي نمودن: اينترنت موجب افزايش قابليت سفارشي نمودن ميگردد. برخي كسب و كارهاي اينترنتي به ويژه وسايل ارتباط جمعي، online در حال حاضر محصولات را كاملاً سفارشي ميسازند به طوري كه كاملاً مجزا از ديگر محصولات ميشود. خوانندگان ميتوانند تنها اخباري را انتخاب كنند كه ميخواهند بخوانند و اين به معناي تحويل كالاي مورد نظر به صفحه وب شخص يا پستهاي ضبط شده را دارا بوده و در صورت تمايل ميتوانند CD الكترونيكي وي ميباشد. مشتريان مغازههاي موسيقي قابليت انتخاب آهنگهاي مورد نظر خود را براي ضبط انتخاب كنند.
قيمتهاي كمتر: مصرف كنندگاني كه از طريق اينترنت به خريد كالاها اقدام ميكنند معمولاً 8 تا 30 دلار به ازاي هر معامله پرداخت ميكنند كه اين مبلغ در مورد معاملات سنتي تقريبا 80 دلار به ازاي هر معامله به طور ميانگين است برخي خرده فروشان اينترنتي كتاب، برخي كتابها را تا 40 درصد تخفيف نسبت به قيمت كتاب online تخفيفهايي را ارايه ميكنند، براي مثال برخي فروشندگان سيستمهاي تجارت الكترونيكي ميتوانند ارزش معنيداري، بعنوان يك اهرم براي بكارگيري استراتژيهاي مديريتي جهت شركتها در برداشته باشند، به دليل اينكه اين سيستمها ؛
- ارتباط مستقيم بين خريداران و فروشندگان ايجاد ميكنند.
- از مبادله اطلاعات كامپيوتري بين آنها حمايت كامل مينمايند.
- محدوديتهاي زماني و مكاني را از بين ميبرند.
- از تعاملات بين خريداران و فروشندگان حمايت ميكنند و به گونهاي پويا با رفتار مشتريان سازگار ميشوند.
همگان به ارزش تجارت الكترونيكي براي شركتها ، سازمانها واقف هستند و هدف از اين مقاله اثبات منافعي است كه يك شركت ميتواند ارائه Mckinsey از طريق استفاده از سيستمهاي تجارت الكترونيكي بدست آورد. اين ارزش از طريق پيشبيني كه گروه مشاوران دادهاند اثبات ميشود، آنها پيشبيني كردهاند كه خريد از درون خانه در بازار آمريكا، در سال جاري 2003 حدود چهل تا پنجاه ميليارد دلار خواهد بود.
كليه كارشناسان و مشاوران بر اين موضوع تأكيد دارند كه، بسياري از شركتها بدون داشتن يك برنامه استراتژيك تجاري مناسب، سرمايهگذاريهاي عظيمي را براي فعاليت در شبكه انجام ميدهند. بديهي است كه هزينه مديريت اين گونه شركتنها به طور پيوسته افزايش مييابد، در نتيجه بسياري تصميم به ترك شبكه گرفتهاند، چرا كه آنها نميتوانند يك ارزش تجاري قابل توجيهي را براي ماندن در شبكه بدست آورند. واقعيت اينكه برخي از اين يافتهها صحيح هستند و اگر شركتها قبل از فعاليت در شبكه يك برنامه استراتژيك تجاري مناسب و واضحي را اتخاذ نكنند، نميتوانند از اقتصاد شبكهاي منتفع شوند. كليد اصلي، شناسائي ارزش تجارت الكترونيكي است و اصولاً هدف از اين مقاله نيز آشكارسازي ارزش اقتصادي آن براي شركتهاست.
در حال حاضر فناوريهاي جديد را با توجه به ظرفيت و محتوايشان ارزشيابي مينمايند، به طور مثال: از طريق بررسي اين موضوع كه چگونگي اين فناوريها ميتوانند براي افزايش كارائي فرآيندهاي موجود مورد استفاده قرار گيرند. با توجه به اين موضوع، تجارت الكترونيكي ميتواند جايگزين راههاي تجاري سنتي شود. اصولاً نظير هر فناوري جديد، تجارت الكترونيكي امكانات جديدي را براي معاملات فراهم ميكند كه تا قبل از اين غيرممكن بود. حال با توجه به اين موضوع، ميتوان بيان كرد كه تجارت الكترونيكي داراي ارزش زيادي براي شركتها و سازمانهاست و آنها ميتوانند از طريق بكارگيري آن سود سرشاري را براي خود ايجاد كنند.
گرچه دولتها نقش كليدي در گسترش و توسعه اوليه اينترنت داشتهاند، اما حركت اوليه آن از طرف بخش خصوصي آغاز شده است. به دليل اهميت مسئله رونق و شكوفايي هرچه بهتر تجارت الكترونيكي ، بخش خصوصي بايد توسط بخش دولتي هدايت شود.
اصولاً نوآوري ، ارائه خدمات گسترده، مشاركت عظيم و قيمتهاي پائين كالا و خدمات تنها در محيطهاي بازارگرا و آزاد رونق پيدا ميكنند نه در محيطي كه فعاليتهايش توسط قوانين بخش دولتي محدود شده است. بنابراين، دولتها بايد در جايي كه حمايتشان از بخش خصوصي سبب گسترش استفاده از اينترنت ميشود، بخش خصوصي را حمايت نمايند.
دولتها بايد از محدود كردن بيش از حد سيستمهاي تجارت الكترونيكي اجتناب ورزند.
1- اصلاح فرآيندهاي موجود در بين هر سازمان: اصلاح فرآيند ارتقاي سطح توليدات از طريق سفارشي كردن كالاها، پيشنهاد كانالهاي فروش جديد براي كالاهاي موجود، كاهش هزينه برخي از فرآيندها (مثل توزيع اطلاعات) كاهش زمان ورود به بازار، اصلاح فرآيند ارائه خدمات به مشتريان از طريق ارائه خدمات به شكل خودكار و در نهايت اصلاح مارك تجاري شركتها.
2- تغيير مدل يادگيري سازماني و فناوري و تغيير روشهاي ارتباط با مشتريان از طريق جمعآوري اطلاعات تفضيلي در مورد ترجيحات و عادتهاي خريد. هدف آنها از ارائه پيشنهاد ويژه از طريق اتخاذ سيستمهاي تجارت الكترونيكي
3- تعريف مجدد قابليت ايجاد توليدات جديد و مدلهاي تجاري تجديد.
1-1-3- ارتقاي سطح توليدات
پيشنهاد 1: از طريق تماس مستقيم ، ارائه اطلاعات فني و تعامل با مشتريان، تجارت الكترونيكي ميتواند، ارتقاي سطح توليدات را شدت بخشد.
براي مثال، سوپرماركتهاي الكترونيكي ميتوانند اشكال مختلفي از تبليغات را براي كودكان، نوجوانان و همچنين خانمهاي خانهدار و با توجه به يك نگاه كاربردي به هر يك از اين بخشها ارائه دهند و اصولاً تبليغات هر دسته با دسته ديگر تفاوت خواهد داشت. به عنوان مثال، تبليغات اسباببازي براي كودكان ، موزيك براي نوجوانان و تبليغ طلا و جواهر براي خانمهاي خانهدار ارائه ميشود و اين روندها و نوع تبليغات با شيوههاي بازاريابي رابطه مستقيمي دارند، و تجارت الكترونيكي با ارائه اين خدمات زمينهاي را براي ارتقاي سطح توليدات شركتها ايجاد ميكند.
پيشنهاد 2: به واسطه دستيابي مستقيم به مشتريان و طبيعت مستقيم آن (بيواسطه) در ارتباطات، تجارت الكترونيكي يك كانال فروش جديد را براي توليدات موجود ارائه ميدهد.
اصولاً شبكه جهاني وب و تجارت الكترونيكي، به عنوان يك كانال فروش جديد، با هدف فروش دو نوع از كالاها ايجاد شدهاند.
1- كالاهاي فيزيكي كه برخي از اوقات در مغازههاي سنتي فروش ميروند، كه ميتوان بر روي آنها تبليغ كرد و يا به گونهاي پيوسته آنها را سفارش داد، مانند سختافزارها
2- كالاهايي كه ميتوان آن را از طريق رسانههاي تجارت الكترونيكي تحويل داد، مانند اطلاعات و نرمافزارها
پيشنهاد 3: به وسيله استفاده از يك زيرساختار مشترك ملي مانند اينترنت و انتقال الكترونيكي اطلاعات و استفاده مجدد از اطلاعات، سيستمهاي تجارت الكترونيكي ميتوانند هزينه تحويل اطلاعات به مشتريان را كاهش دهند.
پيشنهاد 4: سيستمهاي تجارت الكترونيكي از طريق طبيعت فورياش، اجازه كاهش چرخه زماني در ارتباط با توليد كالا يا تحويل اطلاعات و يا خدمات را ميدهد.
پيشنهاد 5 : از طريق ايجاد سيستمهاي هوشمند و گسترش زمينهاي به جهت دستيابي به سيستمهاي حمايت كننده هوشمند، تجارت الكترونيكي ميتواند ارائه خدمات به مشتريان را افزايش دهد.
پيشنهاد 6: سيستمهاي تجارت الكترونيكي ميخواهند به عنوان يكي از عناصر اثر بخش مارك تجاري يا تصوير تجاري شركت مطرح شوند، بخصوص هنگامي كه هدف بخش طرفداران فناوري، مشتريان هستند.
پيشنهاد 7 : پيشرفت سريع تجارت الكترونيكي ميخواهد شركتها را براي سازگاري سريع با محيطهايشان توانا سازد و فرصتهاي جديدي را با توجه به توليدات، خدمات و فرآيندها به آنها ارائه دهد.
پيشنهاد 8 : سيستمهاي تجارت الكترونيكي اجازه ايجاد ارتباط مستقيم را بين عرضه كنندگان و مشتريانشان ميدهند و اطلاعات مورد نياز مشتريان را فراهم ميكند.
پيشنهاد 9 : طبيعت اطلاعات مدار تجارت الكترونيك اجازه ايجاد توليدات جديد و يا سفارشي كردن توليدات موجود را ميدهد.
پيشنهاد 10: تغيير ساختارهاي صنعتي و سيستم تجارت الكترونيكي، اجازه ايجاد مدلهاي تجاري جديد، براساس دسترسي وسيلع به اطلاعات و توزيع مستقيم كالا و خدمات به مشتريان نهايي را ميدهد.
پيامدها و تهديدها و راه حل برطرف كردن تهديدها:
1- گمرك و ماليات
2- ارتباط با مشتريان
3- امنيت
4- سيستمهاي پرداخت الكترونيك
5- پيامدهاي اجرايي
6- تعهد سازماني
7- گمرك و ماليات
تاريخچه و مراحل توسعه تجارت الكترونيك در ايران و جهان
در بررسي موانع توسعه تجارت الكترونيك در ايران موارد زيادي در ابعاد زيرساختهاي مخابرات، فرهنگي، مالي ، اقتصادي، بانكداري مالياتي، حقوقي ، روابط خارجي و ... ديده ميشود كه بعضي از اين موارد مانند زيرساختهاي مخابراتي مسئلهاي مشترك براي كليه كشورهايي است كه ميخواهند قدم به عرصه تجارت الكترونيك بگذارند و بسياري از آنها مانند ابعاد فرهنگي و سياسي و حقوقي مختص كشورهاست كه اهميت بوميسازي خود را نشان ميدهد.
به عبارت سادهتر : تنها راه نيل به تجارت الكترونيك در كشور چيزي نخواهد بود به جز بوميسازي و رامسازي تجارت الكترونيك كه با در نظر گرفتن كليه محدوديتها و امكانات ، نيازها و تقاضاهاي داخل كشور، اين مهمترين مسئله براي رسيدن به يك تجارت الكترونيك پايدار در ايران است كه متأسفانه چه در بخش تجاري و چه در بخش علمي و آموزشي هنوز هم توجه كافي به آن نميشود.
غلام بنيفيض چكاب (1382) در مقالهاي تحت عنوان وضعيت حقوقي و قانوني تجارت الكترونيك در جهان و ايران، داشتن قوانين و مقررات جامع و كامل را در اين بخش جزء ملزومات اصلي پيادهسازي تجارت الكترونيك در ايران دانسته و با مقايسه با قوانين ساير كشورها مجموعه مقرراتي را در جهت ايران پيشنهاد كرده است.
مطلب مهم ديگر اينكه تجارت الكترونيك در ايران در يك بنبست گرفتار شده است و رونق آن توجه مناسب مسئولين دولتي و خصوصي را ميطلبد. دولت الكترونيكي و تجارت الكترونيكي دو مقولهاي هستند كه در سالهاي اخير بسياري از مسئولين در سمينارها و همايشهاي مختلف درباره آن سخن ميگويند. ليكن بايد ديد در عمل چگونه است.
اين در حالي است كه در مجلس ششم قوانين تجارت الكترونيكي بعنوان زيرساخت اصلي و با ارزش اين حوزه به تصويب رسيد و طي ابلاغيهاي به تمام دستگاههاي قضائي جهت اجرا اسال شد. ليكن با وجود اين قانون كلي گاهاً كسانيكه در اين حوزه اختلافي پيدا ميكنند مجدداً به دادگاههاي عمومي مراجعه ميكنند و قضات كه آموزش مناسبي در اينخصوص ندارند بدون توجه به عدم صلاحيت در رسيدگي به پروندههاي حوزه فناوري اطلاعات و ارتباطات به امور رسيدگي مينمايند.
با اين اوصاف عدم وجود قانون در كشور نميتواند عامل كسادي اين حوزه باشد. همچنين كه هيچ گاه قانون بعنوان مانع و سد به حساب نميآيد اما به نظر ميرسد علت كسادي حوزه دولت الكترونيكي و تجارت الكترونيكي در كشور بيتوجهي به اولويتهاي اصلي اين حوزه است.
در زمينه كسادي اين حوزه نظرات بسياري وجود دارد، برخي دليل آنرا عدم وجود فناوري مناسب در كشور يا نبود زيرساختهاي لازم، خرابي شبكهها و مسائل جانبي مخابراتي در كشور برخي ديگر هم مباحث ديگري همچون مسائل فرهنگي، سياسي و ... را بعنوان موانع توسعه دولت و تجارت الكترونيكي در كشور ميدانند.
تجارت الكترونيكي واقعيتي مهم براي پيشبرد اهداف تجاري در كشور است كه متأسفانه امرزوه در پيچ و خمها ، بروكراسيها و دعواهاي بين سازماني معلق مانده است. پيچ و خمهايي در زماني نامناسب و زمنان از دست رفته، زماني كه ساير كشورها در فكر راهكارهاي جديد تجاري هستند و متأسفانه در ايران براي پيدا كردن متولي تجارت الكترونيك هدر ميرود.
موانع گسترش تجارت الكترونيك در ايران
تجارت الكترونيك هم محدوديتهاي تكنولوژيكي و هم محدوديتهاي غير تكنولوژيكي دارد. محدوديتهاي اصلي تجارب الكترونيك در زير بيان شده است. اما با وجود اين محدوديتها، پيشرفتهاي هر روزه در فناوريهاي جديد كه موجب حذف قسمت زيادي از هزينهها در تجارت الكترونيك ميشود، موجب شده است تا استفاده كنندگان از تجارب الكترونيك هر روز بيشتر شود. برخي از محدوديتها در زير آورده شده است.
- استانداردهاي مورد قبول عام( براي كيفيت، امنيت و اعتبار) وجود ندارد
- مصرف كنندهها از خريدهاي اينترنتي ميترسند.
- پهناي باند كافي وجود ندارد.
- در تجارت الكترونيك فروشنده ناشناس است
- ابزارهاي نرمافزاري در حد مورد قبول نيستند
- سود تجارت الكترونيك به سادگي قابل اندازهگيري نيست.
- هنوز مشكلاتي در تطابق اينترنت و نرمافزارهاي تجارت الكترونيك با برخي برنامهها و پايگاههاي داده وجود دارد.
- برخي خريدارها مايلند محصول خريداري شده را لمس كنند و خود را با تجارت الكترونيك وفق نميدهند.
- اينترنت هنوز گران است.
- مردم هنوز به تبادلات بدون كاغذ اعتماد ندارند.
- علاوه بر سرويس دهندهها، شبكه نياز به web serverهاي خاص ميباشد.
- با كمبود خريدار و فروشنده مواجيهم.-
بررسي تأثير تجارت الكترونيكي بر بينالمللي شدن بنگاههاي ايران
نويسندگان: مجيد صباغ كرماني – محمدرحيم اسفيداني- بهار 1385 شماره 38 (علمي- پژوهشي)
12- تجارت الكترونيك 0 17/1/92
http: // weblog 128.blogfa.com/post/5
13- تجارت الكترونيك چيست – دكتر سهير سرمد سعيدي و دكتر و حيدرنيا ميرضايي
14- تجارت الكترونيك چيست- كتاب تجارت الكترونيك . مركز آموزش و تحقيقات صنعتي ايران 1381
15- تجارت الكترونيك چيست؟ حميده احمديان راد . سايت علمي ، آموزشي 20.
16- تكفا – علي احمد آزاد – 12/12/1389
17- تاريخچه تجارت الكترونيك – علي صنايعي – انتشارات جهاد دانشگاهي اصفهان – 1380
18- تجارت الكترونيك و لزوم بومي سازي آن- بهنام جمشيدي – دانشگاه شيراز – همايش ملي تجارت الكترونيكي
19- جهاني شدن ، مديريت – تجارت الكترونيك- دكتر حبيباله دعائي- 2006 – ماهنامه تدبير
20- مزيت رقابتي در تجارت الكترونيك- شهريار عزيزي- سارا كريمي – فروردين 1383 – ماهنامه تدبير.
21- اهداف استراتژيك در تجارت الكترونيك- شهريار عزيزي- حسن قرباني- ماهنامه تدبير- آذر 1385
22- مزايا و معايب و نيازهاي تجارت الكترونيك – علي احمدي آزاد – 12/12/1389
نظرات شما عزیزان: